Statorius (Stojeński, Stoiński) Piotr starszy (ok. 1530 – ok. 1568/9), teolog reformacyjny, pisarz, pedagog, gramatyk.
Ur. zapewne ok. r. 1530 w Tonneville w Normandii; przyjmowana przez niektórych badaczy (A. Mazon, E. M. Wilbur) hipoteza, iż nosił nazwisko Pfoertner, nie została udowodniona.
Po raz pierwszy pojawił się S. w źródłach w r. 1551 jako Pierre de Tonneville, stypendysta Gimnazjum w Lozannie. Słuchał tam wówczas wykładów F. Hotmana, T. Bezy, J. Ribitta i M. Cordiera. Ok. r. 1555 przeniósł się w celu dalszych studiów teologicznych do Genewy, gdzie poznał J. Kalwina. Zapewne w czasie nauki wpisał się do «księgi przyjaciół» (liber amicorum) humanisty K. Gesnera, zamieszczając obok swego nazwiska motto: «Est vita vino nostra simillima. Ubi minimum restat, in acetum vertitur»; znał już wówczas języki obce, skoro Gesner dopisał obok wpisu S-a: «polyglottus». Do Polski został zaproszony przez działacza reformacyjnego Franciszka Lismanina, który 15 IV 1556 pisał do Kalwina w tej sprawie. Sam S. we wstępie do pracy Gymnasii Pinczoviensis institutio twierdził, że całą drogę ze Szwajcarii do Polski przeszedł pieszo, podczas ogromnych upałów. Być może sprowadził wtedy pisma M. Serveta (S. Lubieniecki), jednakże musiał to zrobić w tajemnicy przed Kalwinem i Bezą, a także zwolennikami kalwinizmu w Polsce, dla których jego późniejsze sympatie antytrynitarskie stanowiły ogromne zaskoczenie. Pod koniec r. 1556 był już S. nauczycielem w Gimnazjum w Pińczowie; wg akt synodu małopolskiego w Krzcięcicach (29 XI – 16 XII t.r.) otrzymywał jako najmłodszy nauczyciel jedynie 10 złp. rocznie «na strawę». Dn. 13 V 1557 na synodzie w Pełsznicy (Pałecznicy) domagał się, by ze względu na stan zdrowia pozwolono mu wyjechać do Niemiec. Synod przychylił się do tej prośby pod warunkiem powrotu S-a do pracy w Gimnazjum Pińczowskim, tym razem za wynagrodzeniem 80 fl.; otrzymał ponadto 18 fl. na zakup konia i 30 fl. na inne wydatki. Jednakże już na synodzie we Włodzisławiu (15–18 VI t.r.) ministrowie zmienili zdanie: zażądali zwrotu wypłaconych pieniędzy i uznali, że nauczyciele Gimnazjum powinni utrzymywać się jedynie z honorariów płaconych przez rodziców uczniów. Nie wiadomo, czy podróż S-a do Rzeszy doszła do skutku.
Być może to S. przygotował w Krakowie (przed r. 1558) wydanie podręcznika gramatyki łacińskiej L. Enocha „Partitiones grammaticae”. Jego znajomość języka polskiego była już w tym czasie na tyle dobra, że gdy 9 IX 1558 synod włodzisławski uznał potrzebę przekładu Pisma św. na język polski, do pracy tej postanowiono zaangażować S-a i Grzegorza Orszaka. Sam S., donosząc w lutym 1559 o tym fakcie Kalwinowi, zaznaczył, że mówić dobrze po polsku jeszcze nie umie, może natomiast ocenić poprawność polszczyzny swych rozmówców. W marcu t.r. synod pińczowski udzielił obu tłumaczom nagany za przedmowę do katechizmu Kalwina, w której znalazły się poglądy niezgodne z nauką o Trójcy Świętej. W sierpniu S. informował Kalwina, że przekład przerwano, gdyż «kolega Polak odpadł do herezji Stankara». W styczniu 1560 synod postanowił wypłacić Orszakowi 20 grzywien i wyłączyć go z dalszych prac. Sprawę tłumaczenia poruszano także na synodach w l.n., poszerzając grono tłumaczy m.in. o Grzegorza Pawła z Brzezin, Jana Łaskiego, Jakuba Lubelczyka i Marcina Krowickiego; jednak przekład zwany Biblią Brzeską lub Radziwiłłowską ukazał się dopiero w r. 1563.
S. był obecny na konwokacji ministrów w Pińczowie 7 VIII 1559. T.r., zapewne pod wpływem przebywającego w Polsce Włocha Jerzego Blandraty (Biandraty), zakwestionował oddawanie czci Duchowi Świętemu i przekazał swoje poglądy działaczowi kalwińskiemu Remigianowi Chełmskiemu oraz zażądał od Kalwina podjęcia polemiki z Blandratą. Jesienią zjazd seniorów kalwińskich w Pińczowie nakazał S-owi oczyszczenie się z zarzutu odrzucenia kultu Ducha Świętego. Dn. 20 XI oświadczył S., że sprzeciwia się jedynie kolejności modlitw, wymieniających najpierw Ducha Świętego, a dopiero potem Boga Ojca, oraz złożył wyznanie wiary, w którym wyznał cześć dla wszystkich osób Trójcy Świętej, jak również potępił wszelkie herezje, «czy to będzie nauka Ariusza, Serweta, Eumoniusza, Stankara, czy też na koniec papieska». Prawdopodobnie przygotował S. t.r. w Pińczowie wydanie dzieła K. Helta „Confessio de Mediatore generis humani Iesu Christo...”; uzupełnił je o własną pracę Brevis apologia Petri Statorii ad diluendas Stancari cuiusdam calumnias. Być może był również autorem trzech dołączonych do książki Helta anonimowych tekstów: „Exemplum litterarum ecclesiae Tigurinae ad ecclesias Poloniae”, „De Jesu Christo Dei Patris hominumque...” oraz „Responsio de controversiis Stancari scripta a Philippo Melanchtone” (Pinczoviae 1560). W r. 1560 ukazała się w Pińczowie, przypisywana S-owi, anonimowa praca In duos Martini Cromeri dialogos.
S. uczestniczył w synodach pińczowskich 13–16 I i 29 I – 1 II 1560. Dn. 29 I t.r. w zastępstwie chorego Lismanina wygłosił jedno z trzech kazań na pogrzebie przywódcy kalwinizmu polskiego Jana Łaskiego, wydane następnie drukiem (In [...] Johannis a Lasco obitum, Pinczoviae 1560). Następnego dnia, w trakcie dyskusji na temat Ducha Świętego, dowodził na podstawie Pisma św., że nie jest on osobą Trójcy Świętej, ale Bożą mocą (darem). W dn. 13–19 IX uczestniczył w synodzie w Książu. T.r. otrzymał nominację na rektora Gimnazjum Pińczowskiego; po raz pierwszy z tytułem «huius scholae moderator» wystąpił w liście Lismanina do J. H. Bullingera z 20 X. Zapewne t.r. lub w r. 1561 wydał pracę, napisaną ok. r. 1558, pt. Gymnasii Pinczoviensis Institutio; oparta na zmodyfikowanym programie gimnazjum lozańskiego z r. 1535, była pierwszą w Polsce drukowaną ordynacją szkolną, która wprowadzała polską oświatę różnowierczą w krąg kultury narodów romańskich, zapewniając przy tym istotne miejsce językowi narodowemu.
Dn. 30 I 1561 usiłował S. zainteresować uczestników synodu w Pińczowie listem Chełmskiego z 25 I t.r., domagającego się od niego wyjaśnień w sprawie Trójcy Świętej; spotkał się jednak z opinią, «iż mu pisaniem przeszłym dosyć uczyniono» (na list Chełmskiego do synodu, czytany 25 XI 1559, odpowiedział Grzegorz Paweł z Brzezin) oraz zaleceniem, by obecnie odpowiedział prywatnie. Odpowiedź S-a Chełmskiemu z 30 I t.r. została wkrótce wydana drukiem pt. Epistola ad Remigium Chelmium (Pinczoviae 1561). Był S. obecny na synodach w Krakowie (10 XII 1561), a następnie w Pińczowie (18 VIII 1562), lecz stopniowo zbliżał się do arianizmu. Nieuznawanie czci Ducha Świętego wywoływało coraz ostrzejsze ataki na S-a, które on sam zresztą prowokował, m.in. twierdząc podobno podczas zajęć szkolnych, że kto uznaje Ducha Świętego za Boga, ma za ojca diabła (Lubieniecki). Krytyka kalwinistów stała się w końcu na tyle silna, że S. (prawdopodobnie w 1. poł. l. sześćdziesiątych) przeszedł na arianizm i schronił się pod opiekę szlacheckich protektorów, m.in. Mikołaja Oleśnickiego (starszego), Joachima Lubomirskiego, Stanisława i Mateusza Balów, Hieronima Filipowskiego; już wcześniej zadedykował im dzieło Emanuel, seu de Aeterno Verbo, Dei Filio, homine facto... (Pinczoviae 1561), w którym szyderczo nazwał Kalwina «drugim papieżem». Zradykalizował wówczas swoje poglądy na temat Ducha Świętego i podczas jednej z dysput ponownie oświadczył, że nie jest on ani Bogiem, ani osobą Trójcy Świętej, lecz darem, który Bóg wlewa w serca wierzących.
W l. sześćdziesiątych został S. mianowany przez ariański synod lubelski superintendentem podlasko-lubelskim. W r. 1564 spolszczył nazwisko i jako Piotr Stojeński dopisał się 24-wersowym utworem poetyckim Do Odmieńca, dołączonym do anonimowego poematu satyrycznego „Proteus abo Odmieniec” ([b.m.w.] 1564), uważanego niegdyś przez niektórych badaczy (J. Czubek, T. Grabowski) w całości za jego dzieło. Na początku r. 1567, podczas dysputy na synodzie w Łańcucie, wystąpił (podobno dla korzyści materialnych) przeciw dyteiście Stanisławowi Farnowskiemu; gdy Farnowski obrzucił go obelgami, dysputa została odroczona. Wystąpienie to uznano za powrót S-a do kalwinizmu, prawdopodobnie jednak wkrótce znalazł się ponownie w szeregach braci polskich.
W lipcu 1567 przebywał S. w Krakowie, gdzie «za zachętą przyjaciół, w szczególności zaś znakomitego męża, Prospera Prowana» opracował pierwszy podręcznik gramatyki języka polskiego pt. Polonicae Grammatices Institutio; dedykowany Andrzejowi Dudyczowi, a przeznaczony dla obcokrajowców, został wydany w r. 1568 w krakowskiej oficynie Macieja Wierzbięty. W pracy tej podjął się S. sformułowania zasad kształtującego się dopiero polskiego języka literackiego. Jako główne źródło materiału (ok. 75% przykładów) przyjął „Wizerunk” Mikołaja Reja, a ponadto utwory Jana Kochanowskiego, prace Marcina Bielskiego, Stefana Falimirza, „Lexicon Latino-Polonicum” Jana Mączyńskiego, jak również słowniki Franciszka Mymera, Jana Murmeliusa i Jana Cervusa oraz Biblię Leopolity. W odmianie rzeczowników przyjął za językiem łacińskim sześć przypadków. Podział fleksyjny nastręczał mu jednak trudności; nie umiejąc podzielić wyrazów na temat i końcówkę, przytoczył ok. 150 paradygmatów rzeczowników. Wyróżniał (nieściśle) cztery podstawowe dialekty ówczesnej polszczyzny: mazowiecki, ruski, litewski i polszczyznę Żydów. Za trwałą zasługę S-a uznano dokonanie fundamentalnego opisu polskiego systemu gramatycznego, a dzięki temu stworzenie podstaw «wszelkich roztrząsań jego historycznego rozwoju» (Z. Klemensiewicz). W trakcie przygotowywania podręcznika był już poważnie chory; w przedmowie narzekał na trwające od dwóch lat dolegliwości. Dn. 1 VI 1568 nauczyciel szkoły pińczowskiej Jan Thenaud donosił Bezie, że lada dzień spodziewana jest śmierć S-a. Prawdopodobnie zmarł jeszcze t.r. lub w r. 1569; przyjmowana przez większość badaczy data śmierci 1591 nie znajduje potwierdzenia w źródłach.
S. był żonaty z Małgorzatą z Czarnowskich, z którą miał córkę Zuzannę oraz synów: pisarza grodzkiego halickiego Jana, Pawła, rannego w bitwie pod Byczyną w r. 1588, i Piotra (zob. Stoiński Piotr), nobilitowanych pod nazwiskiem Stojeńskich 10 I 1591; być może jego synem był również Samuel, o którym Faust Socyn pisał w r. 1598 jako o bracie Piotra młodszego.
Estreicher; Hist. nauki pol., VI; Korbut, I; Mincer W., Jan Kalwin w Polsce. Bibliografia, Tor. 2000; Nowy Korbut, III; – Bégin É. A., Biographie de la Moselle ou Histoire de toutes les personnes neés dans ce decartement, Metz 1832 s. 259–61; Biographie Nationale de Belgique, Bruxelles 1895 XXIII; Chodynicki, Dykcyonarz, II 185–7; Enc. Org., X 519–27; Jocher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon, Leipzig 1751 IV; PSB (Chełmski Remigian, Farnowski Stanisław, Łazarz Andrysowic, Orszak Grzegorz); Wallace R., The Antitrinitariorum Biography, London 1850 II 203–7; – Niesiecki; Święcki, Historyczne pamiątki, II 149; – Barycz H., Meandry Lismaninowskie, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 16: 1971; tenże, W najstarszym ośrodku szkolnym różnowierstwa polskiego, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70. rocznicę urodzin, W. 1960 s. 396–9; Bock F. S., Historia Antitrinitariorum, Regiomonti-Lipsiae 1774 I 911–22; Brückner A., Kto jest autorem „Proteusa abo Odmieńca”?, „Pam. Liter.” R. 6: 1907 s. 484–90; Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, Kr. 1883 I 369–70, Kr. 1886 II 369–71; Czubek J., Kto jest autorem „Proteusa abo Odmieńca”?, „Pam. Liter.” R. 3: 1904 s. 272–3; Decaux É., Il y a quatre cents ans paraissait sous la signature d’un Français la première grammaire polonaise, „Revue de l’École National des Langues Orientales” Vol. 5: 1968 s. 153–62; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660, Kr. 1908; tenże, Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce (1550–1650), „Rozpr. Wydz. Filol. AU” T. 43: 1906 s. 373–6, 412–14; Historia wychowania, Red. Ł. Kurdybach, W. 1967 I; Jefimow R., Stojeński i Volckmar. Przyczynek do dziejów polskiej gramatyki, „Jęz. Pol.” R. 43: 1963 s. 218–30; Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, W. 1965 II 226–8; Kot S., Historia wychowania, Lw. 1934 I 260–1; tenże, Pierwsza szkoła protestancka w Polsce, „Reform. w Polsce” R. 1: 1921; Krasiński J., Zarys dziejów polskiego arianizmu przedsocyniańskiego, „Studia Sandomierskie” T. 1: 1980; Kuraszkiewicz W., Piotr Statorius-Stojeński o polskim języku literackim (Polonicae grammatices institutio), w: tenże, Polski język literacki, W.–P. 1986 s. 384–408; Łoś J., Gramatyka w dawnej Polsce, „Jęz. Pol.” T. 1: 1913 s. 216–21; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853 s. 246–7; Matuszewski A., Pierre Statorius (l’Ancien), w: Bibliotheca Dissidentium, Baden-Baden 1991 XIII 137–88; Mazon A., Pierre Pfoertner – Petrus Statorius Gallus, „Revue des Études Slaves” Vol. 14: 1934 s. 82–4 (rec. w: „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6); Misiurek J., Chrystologia braci polskich, L. 1983; Nowak J., Pierwsze gimnazjum humanistyczne w Polsce, „Pam. Koła Kielczan” 1930–1 s. 34–44; Paquot J. N., Memoire pour servir à l’histoire literaire des dix-sept provinces des Pays-Bas, Louvain 1763 I 329–34; Tworek S., Działalność oświatowo-kulturalna kalwinizmu małopolskiego, L. 1970 s. 61–2, 71, 73–4, 85, 87, 91; Urban W., Polonica w „Liber amicorum” Konrada Gesnera, „Res Historica” Z. 10: 2000 s. 217; Vuileumier H., Histoire de l’Église réformée du Pays de Vaud sous le régime bernois, Lausanne 1927 I 436; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Polsce” R. 5: 1928; Wilbur E. M., A History of Unitarianism, Socinianism and Its Antecedens, Cambridge 1946; Wisłocki W., Słowo wstępne, w: Proteus abo Odmieniec. Satyra z roku 1564, Kr. 1890 s. VI–VII; Wiszniewski, Hist. Liter. Pol., VI 401; Zwoliński P., Najdawniejsze opracowanie języka Mikołaja Reja. („Wizerunek” Mikołaja Reja z r. 1558 a „Polonicae Grammatices Institutio” P. Stojeńskiego z r. 1568), „Jęz. Pol.” R. 33: 1953 s. 253–84; tenże, Wypowiedzi gramatyków XVI i XVII w. o dialektyzmach w ówczesnej polszczyźnie, „Pam. Liter.” R. 43: 1952 s. 375–407; – Akta synodów różnowierczych w Pol., I–II; Arch. do Dziej. Liter., XIII 257–62; Beza T., Correspondence de Théodore Beze, Genève 1976–8 VIII–IX; Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Wyd. T. Wotschke, „Archiv für Reformationsgesch.” Beilage 3: 1908 s. 114–15, 263; Calvin, Opera, Vol. 16, 19; Dalton H., Lasciana, Berlin 1898; Lauterbach S. F., Ariano-socinismus olim in Polonia, Franckfurt 1725 s. 175–82; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Najstarsze synody arian polskich, Wyd. S. Zachorowski, „Reform. w Polsce” T. 1: 1921; „Nieznanej kroniki ariańskiej” część pierwsza, Wyd. L. Szczucki, w: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, W. 1971; Sandius C., Bibliotheca Antitrinitariorum, W. 1967; Socyn F., Listy, Oprac. L. Chmaj, W. 1959 II; Statorius P., Polonicae Grammatices Institutio, Ed. R. Olesch, Köln 1980; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae reformatae, W. 1973; – Informacje Bogusława Dunaja z Kr.
Adam Matuszewski